Noel Baba’nın Kadim Kökeni: Odin ve Vahşi Av

[Yazı tanıtımında ve yazının içinde kullanılan ikinci görsel Peter Nicolai Arbo’nun 1872 yılında tasvir ettiği The Wild Hunt of Odin (Odin’in Vahşi Avı) isimli tablosudur.]

 

21 – 25 Aralık tarihlerinde Anne Tanrıça’nın Güneş Tanrı’yı (İsis – Horus, Meryem – İsa, Anahita – Mithra) tekrar doğurmasına istinaden günümüzde Noel (Christmas) bayramı kutlanır. Kadim zamanlarda Güneş’in doğumunun kutlandığı bu bayram Yule olarak adlandırılırdı. Noel zamanı, Anne Tanrıça’dan doğan Güneş Tanrı haricinde gece sekiz ren geyiğinin çektiği arabasıyla gökyüzünde dolaşan ve bacalardan içeriye girip çocuklara hediyeler bırakan kırmızı-beyaz cüppeli, uzun beyaz sakallı Noel Baba’nın da merkezde olduğu bir zamandır. Çocuklar Noel Baba’yı görme heyecanı ve umuduyla gece geç saatlere kadar uyanık kalır, onun gelip şömine etrafına astıkları çoraplara hediyeler bırakmasını beklerler.

Noel Baba (Father Christmas) ismi aslında modern zamanlarda Avrupa ve Amerika’da kullanılan Santa Claus’tan biraz daha eskidir. Buna yazının ilerleyen bölümlerinde tekrar değineceğim. Noel Baba’nın Hristiyan dünyasındaki kökleri Aziz Nicholas’a (Saint Nicholas, Saint Nick) uzanır. Aziz Nicholas dördüncü yüzyılda Likya kentinte (bugün Antalya’daki Demre bölgesi) doğup büyüyen ve daha sonra İtalya’nın Bari kentine yerleşen Yunan asıllı bir papazdı. O dönemde Aziz Nicholas çocuklara ve fakirlere hediyeler veren bir papaz olarak bilinirdi. Çok yoksul olan dindar bir Hristiyan adamın üç kızına, seks işçiliği yapmamaları için çeyizle para verdiği anlatı, Aziz Nicholas’ın en ön plana çıkan hikayesidir. İnsanlar kendilerine yardım etmesi etmesi kapı önlerine ayakkabılarını koyar, Aziz Nicholas da gizlice bu ayakkabıların içine paralar koyardı. Bu daha sonra geleneksel bir pratik haline geldi ve Aziz Nicholas bayramında (Batı Hristiyanlığında miladi takvime göre 6 Aralık, doğu Hristiyanlığında rumi takvime göre 19 Aralık) başta çocuklar, fakirler ve seks işçileri olmak üzere insanlar birbirlerine hediyeler vermeye başladı. Rönesansla birlikte Aziz Nicholas ve Noel ile ilişkili diğer azizler Hollanda dışındaki ülkelerde unutuldu. Hollanda’da Aziz Nicholas ölümünden sonra Sinter Klaas ismiyle yaşlı ve bilge bir aziz olarak anılmaya başlandı. Sinter Klaas Noel zamanı kırmızı (bazı çizimlerde mavi) cübbesiyle gece gökyüzünde sekiz bacaklı beyaz bir at üzerinde (sekiz ren geyiğinin çektiği bir arabada değil) dolaşan ve çocuklara evlerin bacasından hediyeler bırakan bir figür olarak anıldı. Daha sonra Amerika’ya göç eden Hollandalılar ile birlikte Sinter Klaas ismi ve gelenekleri de Amerika’ya yayıldı ve orada bu isim günümüzde kullanılan Santa Claus haline evrildi.

Daha da eski zamanlara, Noel Baba’nın asıl çıkış kaynağına gidelim. Germen ve İskandinav toplumlarında Odin (Wotan, Woden) savaş, bilgelik, gökyüzü, kehanet, fırtına tanrısıdır. Odin aynı zamanda Vahşi Avın lideri olarak bilinir. 21 Aralık’ta, yılın en karanlık gecesinde arkasına valkürleri, berserkerleri, ölülerin ruhlarını alıp gökyüzünde dolaşıp önüne gelen her şeyi yıkıp geçtiğine inanılır. Odin bu Vahşi Av sürüsünün en önünde kafasında şekil değiştirmesine yarayan şapkası, sırtında mavi, lacivert, gri veya siyah peleriniyle (gök tanrı olduğu için bu renkler gökyüzünün gün içindeki renklerine karşılık gelir) sekiz bacaklı atı Sleipnir üzerinde yolculuk yapar. Bu yüzden 21 Aralık gecesi insanlar sokağa çıkmayıp evlerinde otururlar. Ancak Odin’in isimlerinden biri “dilekleri gerçekleştiren, hediyeler veren” anlamına gelen Oski’dir. Odin’in Vahşi Av sırasında gökyüzünü boydan boya Sleipnir üzerinde geçerken evin bacalarından inip çocuklara hediye bıraktığına inanılır. Yule zamanı çocuklar, sekiz bacaklı at Sleipnir Odin’le birlikte gökyüzünde ilerlerken yorulup karnı acıkır diye botlarının içine adak olarak havuçlar, kamışlar, samanlar koyup bu botları bacaların, şöminelerin altına koyarlar. Odin, Noel Baba’nın şömineden inip çorapların içine hediyeler bırakması gibi, şömineye gelip bu adakları alır ve onun yerine botların içine çocuklar için hediyeler bırakır. Yetişkinler de 23 Eylül’de (Mabon) hasatta bu pratik için özellikle ayırdıkları ekinleri tarlalarına götürüp Odin ve Sleipnir için yakarlar veya sadece oraya bırakırlar. Bunun karşılığında Odin’in, Vahşi Av o tarlalar üzerinden geçerken oraya bolluk bereket verdiğine inanırlar.

Noel Baba’nın ilk çizimlerinde Noel Baba kilolu ve neşeli değil, ciddi yüz ifadeli ve zayıf bir bilge adam olarak karşımıza çıkar. Kırmızı-beyaz cüppesi değil mavi bir cüppesi vardır ve sekiz ren geyiğinin çektiği bir arabada değil sekiz bacaklı bir atın üzerinde resmedilir. Sleipnir’in sekiz bacağı, Noel Baba’nın atını çeken ve çok uzun mesafeleri hem koşarak hem de zıplayarak katedebilen sekiz ren geyiğine dönüşmüştür. İskandinav mitlerinin toplandığı Edda’larda Odin’in atı Sleipnir, evrende en hızlı koşan hayvan ve çok uzun mesafelere sıçrayabilen bir at olarak tasvir edilir. Hristiyanlık yayıldıktan sonra Pagan geleneklerini ve bayramlarını kendine göre adapte ettiğinde Odin’i zamanla azizleştirip Santa Claus’a dönüştürmüştür. Bunun en büyük göstergesi ise “Noel Baba”nın (Father Christmas) Odin’in doğrudan isimlerinden biri olmasıdır. “Yule’un Ustası” anlamına gelen Jólnir ve “Yule Baba” anlamına gelen Jólfaðr Odin’in isimleridir. Bunun dışında Noel Baba’nın kuzey kutbunda yaşadığına inanılır. Odin de kadim zamanlarda kuzey ülkelerinin inanç sisteminin merkezinde olan bir tanrıydı.

Son olarak Noel Baba’nın etrafında hediyeler hazırlayan yardımcı elfler vardır. Bu da aynı şekilde İskandinav mitolojisi ve Odin’in bir çeşit adaptasyonudur. Yaşam Ağacı Yggdrasil’in üzerinde bulunan dokuz dünyadan Nidavellir (veya Svartalfheim) sürekli çalışıp madenleri kazıp çeşitli büyülü nesneler yapan ve bu nesneleri tanrılara ve bilge insanlara hediye eden cücelerin ve cüce elflerin yaşadığı dünyadır. Alfheim ise sadece elflerin yaşadığı diyardır. İskandinav mitolojisinde Odin’in sadece Asgard’ın değil Nidavellir ve Alfheim’ın da kralı olduğuna inanılır. Thorsdrapa isimli destanda tanrılara ve bilge insanlara hediyeler yapan bu elfler “Odin’in adamları & Odin’in yardımcıları” olarak yer alır ve Odin’in işlerini yapmasında ona yardımcı olurlar.

Noel Baba günümüzde her kültürde var olan popüler bir figürdür. Çeşitli inançların içinde var olması bir kenara dursun, özellikle Noel’den yılbaşına kadar olan zamanda kartpostallardan coca cola reklamlarına kadar her yerde karşımıza çıkmaktadır. Ancak kökeni kuzeyin soğuk ülkelerinin tanrısı Odin’e dayanmaktadır. Odin kılık değiştirmeyi seven kurnaz (trickster) bir tanrıdır ve Noel Baba Odin’in hem isimlerinden hem de yüzlerinden yalnızca biridir.

Özenç Irmak